Bring them back!

Εδώ και κάποιους μήνες έχει ξεκινήσει μια διαδικτυακή εκστρατεία ή e-διαδήλωση για την επιστροφή των γλυπτών του Παρθενώνα και την επανένωση του μνημείου με τίτλο “Bring them back” (=Φέρτε τα πίσω). Η ιδέα ανήκει σε τρεις νεαρές Ελληνίδες που έθεσαν ως στόχο να υπάρξει συλλογική προσπάθεια ως τις 31 Δεκεμβρίου 2010 για τη συγκέντρωση του μεγαλύτερου αριθμού υπογραφών από πολίτες σε ολόκληρο τον κόσμο, που στέλνουν το δικό τους ηχηρό μήνυμα και διακηρύττουν τις δικές τους αξίες πολιτισμού στον 21ο αιώνα. Άλλωστε, σύμφωνα με το άρθρο 11.4 της Συνθήκης της Λισαβόνας θεσπίζεται το δικαίωμα των πολιτών να καταθέτουν τις προτάσεις τους ενώπιον του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου συλλέγοντας 1.000.000 υπογραφές!

Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή κι ας εξετάσουμε κάποια ενδιαφέροντα και σημαντικά ιστορικά στοιχεία. Ο Παρθενώνας αποτελεί το λαμπρότερο μνημείο της Αθηναϊκής πολιτείας και τον κολοφώνα του δωρικού ρυθμού. Η κατασκευή του ξεκίνησε το 448/7 π.Χ., ενώ τα εγκαίνια έγιναν το 438 π.Χ. στα Μεγάλα Παναθήναια και ο γλυπτός διάκοσμος περατώθηκε το 433/2 π.Χ. Σύμφωνα με τις πηγές της αρχαιότητας, οι αρχιτέκτονες που εργάστηκαν για την ανέγερση του Παρθενώνα ήταν ο Ικτίνος, ο Καλλικράτης και πιθανότατα ο Φειδίας, που είχε και την ευθύνη του γλυπτού διακόσμου. Είναι ένας από τους λίγους ολομάρμαρους ελληνικούς ναούς και ο μόνος δωρικός με ανάγλυφες όλες του τις μετόπες. Πολλά τμήματα του γλυπτού διακόσμου, του επιστυλίου και των φατνωμάτων της οροφής έφεραν γραπτό διάκοσμο με κόκκινο, μπλε και χρυσό χρώμα. Χρησιμοποιήθηκε πεντελικό μάρμαρο, εκτός από το στυλοβάτη που κατασκευάστηκε από ασβεστόλιθο. Το πτερό είχε 8 κίονες κατά πλάτος και 17 κατά μήκος. Η τοποθέτηση των κιόνων είναι ασυνήθιστα πυκνή με αναλογία διαμέτρου κίονα και μετακιόνιου διαστήματος 1:2,25 (πρβλ. την αναλογία 1: 2,32 στο ναό του Δία στην Ολυμπία και 1:2,65 στο ναό της Αφαίας στην Αίγινα). Στις στενές πλευρές υπήρχε και δεύτερη σειρά 6 κιόνων που δημιουργούσε την ψευδαίσθηση δίπτερου ναού. Μια άλλη ιδιομορφία ήταν η ύπαρξη ζωφόρου που περιέτρεχε το σηκό σε όλο του το μήκος και αποτελεί ίσως την πιο φανερή από τις ιωνικές επιδράσεις. Οι μετόπες της ανατολικής πλευράς απεικονίζουν τη Γιγαντομαχία. Στην δυτική παριστάνεται Αμαζονομαχία, στη νότια Κενταυρομαχία και στη βόρεια σκηνές από τον Τρωικό πόλεμο. Η ζωφόρος απεικονίζει την πομπή των Παναθηναίων, την πιο μεγάλη θρησκευτική γιορτή των αρχαίων Αθηνών, και περιλαμβάνει μορφές θεών, ζώων και περίπου 360 μορφές ανθρώπων. Τα δύο αετώματα του ναού απεικονίζουν σκηνές από την μυθολογία: πάνω από την κύρια είσοδο του ναού, στα ανατολικά, την γέννηση της Αθηνάς και στην δυτική πλευρά την διαμάχη Αθηνάς και Ποσειδώνα για την κατοχή της αττικής γης. Αν και ο ναός αυτός διέφερε από άλλους δωρικούς ναούς όσον αφορά στην έκταση της διακόσμησής του, παρόλα αυτά η διακόσμηση αυτή δεν επηρέαζε την ενότητα του συνόλου.

Ο Παρθενώνας διατηρήθηκε άθικτος έως και τους Μακεδονικούς χρόνους. Αντίθετα, μάλιστα, μετά τον Γρανικό, στον Παρθενώνα αναρτήθηκαν ως τρόπαια χρυσές ασπίδες, λάφυρα της νίκης του Αλέξανδρου. Οι πρώτες καταστροφές έγιναν επί Λάχαρη, τον οποίο όρισε τύραννο των Αθηνών ο Κάσσανδρος, σύμφωνα με την αφήγηση του Παυσανία. Αυτός απέσπασε τις ασπίδες από τον Παρθενώνα, το χρυσάφι και τα κοσμήματα από το χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς. Καταστροφές υπέστη και ο οπισθόδομος του ναού, όταν τον χρησιμοποίησε ως προσωπικό του κατάλυμα ο Δημήτριος ο Πολιορκητής.

Στους Ρωμαϊκούς χρόνους δεν καταγράφονται αλλαγές στον Παρθενώνα, που συνεχίζει να διατηρεί αναλλοίωτη τη φυσιογνωμία και την αίγλη του ακόμη και στους μεταχριστιανικούς αιώνες, παρόλο που επί εποχής Ιουστινιανού η πομπή των Παναθηναίων δεν ανέβαινε πια στον Παρθενώνα και είχε χαθεί πλέον κάθε λατρεία δημόσια ή ιδιωτική σύμφωνα με το Λατίνο ρήτορα Κλαύδιο Μαμερτίνο του 4ου αιώνα.

Στους Βυζαντινούς χρόνους -αν και γλίτωσε ο Παρθενώνας την καταστροφή από τα διατάγματα του Θεοδόσιου Β'- έγινε η πρώτη μετατροπή του ναού σε χριστιανική εκκλησία της Αγίας Σοφίας, τα εγκαίνια της οποίας έγιναν επί αυτοκρατορίας Ιουστινιανού. Στον πρόναο προστέθηκε η αψίδα του ιερού. Από αυτές τις μετατροπές αυτές το 1877 -σύμφωνα με τον Burnouf- δεν είχαν μείνει παρά λείψανα τοιχογραφιών και λιγοστά επιγραφικά χαράγματα στους τοίχους και τους κίονες.

Επί Φραγκοκρατίας ο περί τον Παρθενώνα χώρος γίνεται τόπος ενδιαίτησης του πρώτου Φράγκου άρχοντα των Αθηνών, Όθωνα Ντελαρός, ενώ η Ακρόπολη γίνεται η έδρα της φραγκικής βαρωνίας και το κέντρο του ιστορικού βίου της πόλης, σε σημείο που η Αθήνα είναι γνωστή πλέον ως Castellum Athenarum. Ο Παρθενώνας αποδίδεται στη Ρωμαϊκή εκκλησία και γίνεται ναός Λατινικός, τιμώμενος στο όνομα της Θεοτόκου. Στη δυτική πλευρά προστέθηκε ένα κωδωνοστάσιο, που επί Τουρκοκρατίας έγινε μιναρές. Επί Ενετοκρατίας δεν παρατηρήθηκαν και δεν καταγράφηκαν αλλαγές στο μνημείο.

Από τις αφηγήσεις μεταγενέστερων περιηγητών, όπως ο Ιταλός νοτάριος Νικόλαος Μαρτόνης που επισκέφθηκε την Ακρόπολη το 1395 ή ο Κυριακός ο Αγκωνίτης που ταξίδεψε το 1436 στην Αθήνα, έχουμε δύο περιγραφές του χριστιανικού Παρθενώνα. Ο πρώτος εκφραστής της μεσαιωνικής ιδεολογίας απορεί πως είναι δυνατόν να έχει χτιστεί ένα τόσο μεγάλο κτήριο ενώ ο δεύτερος, εκπρόσωπος της Ιταλικής Αναγέννησης, επικεντρώνεται στην ομορφιά των αρχαίων μνημείων.

Επί Τουρκοκρατίας η Ακρόπολη έπεσε στα χέρια των Τούρκων το 1458, οπότε και την επισκέφθηκε ο Μωάμεθ Β΄ ο Πορθητής. Ο ιερός βράχος έμεινε πλέον γνωστός με το όνομα Ατίνα Καλεσί, δηλαδή φρούριο των Αθηνών. Κατά τον 17ο αιώνα ο Παρθενώνας είναι πλέον τζαμί και έχει μιναρέ, που καταστράφηκε το 1687. Τζαμί ωστόσο που δεν πληρούσε τις προδιαγραφές της ισλαμικής θρησκείας και για αυτό δεν έγινε ποτέ λατρευτικό τέμενος των Μωαμεθανών.

Κατά την εκστρατεία του Φραγκίσκου Μοροζίνη κατά των Αθηνών το 1687, ο Παρθενώνας υπέστη και το μεγαλύτερο πλήγμα το βράδυ της 16ης Σεπτεμβρίου, όταν οβίδα τίναξε την πυριτιδαποθήκη που είχε εγκαταστήσει ο Αλή αγάς, διοικητής του φρουρίου στον ναό. Το μεγαλύτερο τμήμα του ναού προς την ανατολική του πλευρά κατέρρευσε. Έκτοτε και μέχρι να παραδοθεί το μνημείο στην αρχαιολογία λεηλατήθηκε συστηματικά κυρίως από τον Λόρδο Έλγιν, ενώ υπέστη σημαντικές καταστροφές κατά την περίοδο της ελληνικής επανάστασης του 1821 και την πολιορκία του βράχου από τον Κιουταχή Μπέη.

Τα Γλυπτά του Παρθενώνα, γνωστά και ως Ελγίνεια Μάρμαρα, αποτελούν μία μεγάλη συλλογή από μαρμάρινα γλυπτά που μεταφέρθηκαν στην Βρετανία το 1806 από τον Τόμας Μπρους, Ζ' Κόμη του Έλγιν, πρέσβη στην Οθωμανική Αυτοκρατορία από το 1799 μέχρι το 1803. Εκμεταλλευόμενος την Οθωμανική ηγεμονία στην ελληνική επικράτεια, ο Έλγιν κατάφερε και απέκτησε φιρμάνι από τον Οθωμανό Σουλτάνο για την αποκαθήλωσή τους από τον Παρθενώνα με σκοπό την μέτρηση και την αποτύπωσή τους σε σχέδια, και στη συνέχεια προχώρησε στην αφαίρεση και φυγάδευσή τους.

Σύμφωνα με τη Βρετανική Επιτροπή για την Επιστροφή των Μαρμάρων, το πρώτο φιρμάνι δημοσιεύτηκε τον Μάιο του 1801 και φαίνεται να είχε αποσταλεί άμεσα με τους υπαλλήλους της Οθωμανικής στην Αθήνα μέσω της Οθωμανικής Υπηρεσίας. Το περιεχόμενό του δεν ήταν γνωστό, υπάρχουν ωστόσο υποθέσεις πως επέτρεπε την πρόσβαση της ομάδας του Έλγιν στην Ακρόπολη για να ανεγείρει σκαλωσιές και καλούπια. Το συγκεκριμένο φιρμάνι ωστόσο, κρίθηκε σύντομα ανεπαρκές από την ομάδα. Η ομάδα ζήτησε για δεύτερη φορά φιρμάνι, που θα τους έδινε αυτή τη φορά φιρμάνι και άδεια ουσιαστικά «να σκάψουν, να απομακρύνουν Tures sculp ή επιγραφές που δεν παρεμβαίνουν στους τοίχους της Ακρόπολης κ.λπ.». Το δεύτερο φιρμάνι χορηγήθηκε στις 6 Ιουλίου 1801 και επέτρεπε στον Έλγιν «να αρθούν ορισμέναι πέτρες με επιγραφές και αριθμούς». Ένα μήνα αργότερα, τον Αύγουστο του 1801, ο Έλγιν ζητά από τον Hunt Voivode να του επιτρέψει να λάβει τις μετόπες του Παρθενώνα, μια κίνηση που, ακόμη και η ελληνική Αντιπρόεδρος πρόξενος της Βρετανίας στην Αθήνα ήταν απρόθυμη να εγκρίνει. Όπως γράφει ο Edward Daniel Clarke (1769-1822), Βρετανός λόγιος στα «Ταξίδια» του Μέρους ΙΙ, τμήμα 2, p.483: «Ένας από τους εργάτες ήρθε να ενημερώσει τον Δον Μπατίστα ότι επρόκειτο να μειωθούν οι μετόπες. Τότε είδαμε αυτό το θαυμάσιο κομμάτι της γλυπτικής να καταστρέφεται, τεράστιες μάζες από λευκό πεντελικό μάρμαρο, έπεσαν κάτω με βροντή και θόρυβο ανάμεσα στα ερείπια. Ο Disdar, βλέποντας αυτό, δεν μπορούσε πλέον να περιορίσει τα συναισθήματά του. Άφησε ένα δάκρυ να πέσει και δήλωσε με τον πιο εμφατικό τόνο της φωνής «Το τέλος!» ή «Ποτέ ξανά», δηλώνοντας ουσιαστικά πως δεν πρόκειται να συναινέσει ποτέ ξανά σε οποιαδήποτε περαιτέρω καταστροφή του κτιρίου».

Η αποστολή των Γλυπτών στο Λονδίνο ωστόσο, παρουσιάζει προβλήματα. Τον Σεπτέμβριο, η «Μέντωρ», το πλοίο του Έλγιν, βυθίζεται έξω από το νησί των Κυθήρων με μερικά από τα ωραιότερα γλυπτά του Παρθενώνα. Την παραμονή των Χριστουγέννων 1802, ο Hunt κατάφερε ζήτησε την βοήθεια του καπετάν Clarke, που διοικούσε το HMS «Braakel» προκειμένου να σωθούν τα Γλυπτά. Ο Λόρδος Έλγιν άφησε την Κωνσταντινούπολη με την οικογένειά του στις 16 Ιανουαρίου 1803, ενώ συνελήφθη από τις Γαλλικές Αρχές και παρέμεινε υπό κράτηση τα επόμενα τρία χρόνια. Την ίδια περίοδο, ο άνθρωπος του στην Αθήνα, αφαίρεσε μία από τις Καρυάτιδες του Ερεχθείου και την αντικατέστησε με ένα πυλώνα από τούβλο για να αποτραπεί η κατάρρευση της οροφής. Το 1806 όταν ο Έλγιν αφέθηκε ελεύθερος από την αιχμαλωσία, η δεύτερη μεγάλη συλλογή από αρχαιότητες βρισκόταν ακόμη στην Αθήνα, υπό την επίβλεψη του «πιστού» φύλακα Lusieri πάνω τους. Το 1809 ο νέος Βρετανός Πρέσβης Robert Adair ζήτησε την απελευθέρωσή τους, ενώ οι Οθωμανοί του απάντησαν πως ο λόρδος Έλγιν δεν είχε εξουσιοδοτηθεί ποτέ να αφαιρέσει τα γλυπτά από τον Παρθενώνα. Η ομάδα του ‘Ελγιν φτάνει στην Αθήνα, στις 20 Μαρτίου. Ο Lusieri δε χάνει χρόνο και φορτώνονται όλα σε ένα πλοίο, που απέπλευσε για το Λονδίνο στις 26 Μαρτίου.

Η περίφημη συλλογή των επίμαχων γλυπτών περιλαμβάνει μερικά από τα γλυπτά των αετωμάτων, των μετοπών που απεικονίζουν μάχες μεταξύ των Λαπίθων και των Κενταύρων, αλλά και της Ζωφόρου του Παρθενώνα που κοσμούσε το ανώτερο τμήμα των τοίχων του σηκού του ναού σε όλο τους το μήκος. Ως εκ τούτου, αντιπροσωπεύουν περισσότερο από το 1/2 από ό,τι απομένει από τη γλυπτική διακόσμηση του Παρθενώνα που διασώθηκε: 75 μέτρα από τα αρχικά 160 μέτρα, 15 από τις 92 μετόπες, 17 τμηματικές φιγούρες από τα αετώματα, όπως επίσης και άλλα τμήματα της αρχιτεκτονικής. Πιο αναλυτικά, από τους 97 σωζόμενους λίθους από τη ζωφόρο του Παρθενώνα, οι 56 βρίσκονται στο Λονδίνο και οι 40 στην Αθήνα. Από τις 64 σωζόμενες μετόπες, οι 48 βρίσκονται στην Αθήνα και οι 15 στο Λονδίνο. Από τις 28 σωζόμενες μορφές των αετωμάτων, οι 19 βρίσκονται στο Λονδίνο και οι 9 στην Αθήνα. Η ζωφόρος του Παρθενώνα θεωρείται ότι απεικονίζει την Πομπή των Παναθηναίων. Οι μετόπες εικονίζουν: στην ανατολική πλευρά τη Γιγαντομαχία, στην δυτική πλευρά την Αμαζονομαχία, στην βόρεια τον Τρωικό Πόλεμο και στην νότια πλευρά τη μάχη μεταξύ Κενταύρων και Λαπίθων. Στο ανατολικό αέτωμα αναπαρίσταται η γέννηση της Αθηνάς, ενώ στο δυτικό αέτωμα η διαμάχη της Αθηνάς και του Ποσειδώνα για την κηδεμονία της Αθήνας. Τα αποκτήματα του Έλγιν περιλαμβάνουν ακόμη αντικείμενα από άλλα κτίρια της Αθηναϊκής Ακρόπολης: το Ερέχθειο, που μεταβλήθηκε σε ερείπιο κατά τον ελληνικό αγώνα της Ανεξαρτησίας (1821-33), τα Προπύλαια και τον Ναό της Αθηνάς Νίκης. Ο λόρδος Έλγιν ουσιαστικά πήρε, περίπου τα μισά από τα γλυπτά του Παρθενώνα, ενώ από τα υπόλοιπα δημιουργήθηκαν εκμαγεία σε γύψο. Στη συλλογή των μαρμάρων μάλιστα, δόθηκε το όνομα του λόρδου Έλγιν.

Στη διάρκεια λίγων ετών ο Έλγιν κατάφερε να συγκεντρώσει 33 φορτία αρχαιοτήτων από τον Παρθενώνα κόβοντας τις ζωφόρους σε κομμάτια που να μπορούν να μεταφερθούν και αφαιρώντας γλυπτά που συχνά ήταν σκαλισμένα στο ίδιο το κτίριο. Μολονότι ο ΄Ελγιν προόριζε τη συλλογή για την προσωπική του κατοικία, τελικά πούλησε τα αποκαλούμενα «Ελγίνεια μάρμαρα» στη Βρετανική κυβέρνηση το 1816. Τα Γλυπτά εκτίμησε η Επιτροπή της Βουλής των Κοινοτήτων, η οποία συζήτησε το θέμα και θεώρησε τη μέθοδο της εξαγοράς τους, την αξία τους και τη σημασία της αγοράς τους ως δημόσια περιουσία. Το Κοινοβούλιο αποφάσισε τα γλυπτά να αγοραστούν στη συνιστώμενη τιμή των £ 35,000.00. Τα γλυπτά αυτά αποθηκεύτηκαν στο Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου την ίδια χρονιά, ενώ το 1936 τοποθετήθηκαν στην έκθεση Duveen που δημιουργήθηκε αποκλειστικά για το συγκεκριμένο σκοπό.

Ήδη από την εποχή που ο Λόρδος Έλγιν αφαίρεσε τμήματα του Παρθενώνα, πολλοί χαρακτήρισαν τη συμπεριφορά του σαν μια πράξη βανδαλισμού η οποία αλλοίωσε τον ναό για πάντα. Ο ΄Ελγιν κατηγορήθηκε για λεηλασία ενός αρχαιολογικού χώρου, για δωροδοκία και εξαπάτηση των Τούρκων, οι οποίοι κατείχαν τότε την Ελλάδα, προκειμένου να αποκτήσει τα μάρμαρα. Μόλις οι Έλληνες απέκτησαν την ανεξαρτησία τους το 1832 άρχισαν να ζητούν την επιστροφή των τμημάτων που είχαν αφαιρεθεί από το σημαντικότερο εθνικό τους σύμβολο. Από τον Λόρδο Βύρωνα και μετά, υπήρξαν πολλοί ένθερμοι υποστηρικτές της επιστροφής, τόσο Βρετανοί όσο και Έλληνες, οι οποίοι εξετίμησαν τη σημασία του Παρθενώνα, τόσο για τον ελληνικό όσο και για τον παγκόσμιο πολιτισμό. Μεγάλες διαφωνίες υπήρξαν για το αν ο Λόρδος Έλγιν απέκτησε νόμιμα τους θησαυρούς, ενώ καθηγητές Πανεπιστημίου επιχειρηματολόγησαν για το αν είχε δικαίωμα να τους αφαιρέσει. Αυτές οι διαφωνίες συνεχίστηκαν με κατηγορίες και από τις δύο πλευρές και τελικά δεν κατέληξαν σε κανένα αποτέλεσμα. Σύμφωνα με τις ιστορικές εξελίξεις, το Βρετανικό Μουσείο δεν φαίνεται πρόθυμο να χάσει ένα από τα διάσημα εκθέματά του, ενώ υποστηρίζει επισήμως πως δεν θέλει να δημιουργήσει προηγούμενο για την επιστροφή άλλων θησαυρών του Μουσείου. Οι υποστηρικτές της επιστροφής από την άλλη πλευρά, απαντούν ότι η περίπτωση των μαρμάρων είναι μοναδική, διότι αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα ενός εθνικού μνημείου. Στις επίσημες διπλωματικές κινήσεις, η Ελλάδα επιδιώκει τη συνεργασία με τη Μεγάλη Βρετανία στο όνομα του ίδιου του Μνημείου και της παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Αυτός ο στόχος μπορεί να επιτευχθεί μέσω διμερούς πολιτιστικής και εκπαιδευτικής συνεργασίας. Πιο συγκεκριμένα η πρόταση αφορά στην έκθεση των Γλυπτών του μνημείου στην ειδική αίθουσα του Νέου Μουσείου της Ακρόπολης. Η Ελλάδα και η Μεγάλη Βρετανία μπορούν να συνεργαστούν για την αναβίωση του Παρθενώνα. Η αποκατάσταση της ενότητας των Γλυπτών θα μας δώσει την δυνατότητα να εμπλουτίσουμε τη γνώση μας γι' αυτό το μοναδικό μνημείο, να εμβαθύνουμε στις μελέτες μας και να αποκαλύψουμε στις επόμενες γενιές τα επιτεύγματα της ανθρωπότητας.

Και φτάνουμε στο σήμερα. Σε ανακοίνωση που εξέδωσε το Βρετανικό Μουσείο τον Απρίλιο του 2007, αναφέρεται ότι δεν προτίθεται να παραχωρήσει την κυριότητα των Γλυπτών του Παρθενώνα σε ελληνικό μουσείο. Νεότερη ανακοίνωση του Βρετανικού Μουσείου (2009) ανέφερε πως, με την ευκαιρία των εγκαινίων του Νέου Μουσείου της Ακρόπολης, θα ήταν διατεθειμένο να δανείσει τα Γλυπτά , αρκεί η Ελληνική Κυβέρνηση να αναγνωρίσει το δικαίωμα ιδιοκτησίας τους στο Μουσείο. Η Ελληνική Κυβέρνηση απέρριψε την πρόταση.

Όλα αυτά έχουν συμβεί στο πέρασμα των αιώνων στον πολύπαθο Παρθενώνα. Τα γλυπτά αυτά αναμφίβολα ανήκουν στην παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά και πρέπει να εκτίθενται στο χώρο που δημιουργήθηκαν. Με την δημιουργία του Νέου Μουσείου τις Ακρόπολης δεν υπάρχουν δικαιολογίες και υπαναχωρήσεις για την μη επιστροφή τους. Ανήκουν στον Παρθενώνα και πρέπει να επιστρέψουν άμεσα σε αυτόν. Η μεγάλη Μελίνα Μερκούρη (που χθες συμπληρώθηκαν 90 χρόνια από τη γέννησή της) έχει δηλώσει «... πρέπει να καταλάβετε τι σημαίνουν τα Μάρμαρα του Παρθενώνα για εμάς. Είναι το καμάρι μας. Είναι οι θυσίες μας. Είναι το υπέρτατο σύμβολο ευγένειας. Είναι φόρος τιμής στη δημοκρατική φιλοσοφία. Είναι η φιλοδοξία και το όνομά μας. Είναι η ουσία της ελληνικότητάς μας...». Το όραμα της Μελίνας και τόσων άλλων μεγάλων Ελλήνων, αλλά και ξένων Φιλελλήνων παραμένει ζωντανό και θα συνεχίσει να μας φωτίζει μέχρι να αποκατασταθεί αυτή η τεράστια αδικία από την πλευρά των Βρετανών. Είναι η ώρα το σύνθημα “Bring them back” να αποκτήσει σάρκα και οστά. Είναι στο χέρι μας…