Το δικαίωμα στη λήθη

Οι χρήστες του διαδικτύου στα 27 κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης φτάνουν τα 338 εκατομμύρια, σύμφωνα με εκτιμήσεις τον Μάρτιο του 2011. Το 1993, το διαδίκτυο κάλυπτε μόνο το 1% του συνόλου των τηλεπικοινωνιακών πληροφοριών. Σήμερα, ο αριθμός έχει αυξηθεί σε περισσότερο από 97%. Σήμερα, τα δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα έχουν γίνει ένα από τα πολυτιμότερα περιουσιακά στοιχεία των εταιρειών: η αγορά για την ανάλυση μεγάλων συνόλων δεδομένων αυξάνεται κατά 40% ετησίως σε παγκόσμια κλίμακα. Η οικονομία στο διαδίκτυο θα συνεχίσει να αυξάνεται εκθετικά σε μία προϋπόθεση: η εμπιστοσύνη πρέπει να επικρατήσει. Τα προσωπικά δεδομένα είναι το νόμισμα της ψηφιακής αγοράς σήμερα. Και όπως κάθε νόμισμα, χρειάζεται σταθερότητα και εμπιστοσύνη. Μόνο αν οι καταναλωτές μπορούν να “εμπιστευτούν” ότι τα στοιχεία τους είναι καλά προστατευμένα, θα συνεχίζουν να εμπιστεύονται τις επιχειρήσεις και τις αρχές, να αγοράζουν διαδικτυακά και να αποδέχονται νέες υπηρεσίες.

Ένας Αυστριακός φοιτητής νομικής ζήτησε όλες τις πληροφορίες που διατηρούσε ένας ιστότοπος κοινωνικής δικτύωσης σε σχέση με τον ίδιο στο προφίλ του. Το κοινωνικό δίκτυο του έστειλε 1.224 σελίδες πληροφοριών. Σε αυτές περιλαμβάνονταν φωτογραφίες, μηνύματα και αναρτήσεις στη σελίδα του από προηγούμενα χρόνια, κάποιες από τις οποίες πίστευε ότι είχε διαγράψει. Συνειδητοποίησε ότι ο ιστότοπος συνέλεγε πολύ περισσότερες πληροφορίες για το άτομό του απ’ όσες ο ίδιος πίστευε και ότι πληροφορίες που εκείνος είχε διαγράψει -και τις οποίες δεν χρειαζόταν ο  ιστότοπος δικτύωσης- παρέμεναν αποθηκευμένες.

Στις 25 Ιανουαρίου 2012, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρότεινε την αναμόρφωση της νομοθεσίας που αφορά στην προστασία των προσωπικών δεδομένων των πολιτών στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η ισχύουσα νομοθεσία θεσπίστηκε το 1995, πολύ πριν οι Ευρωπαίοι πολίτες αρχίσουν να ζουν δύο ζωές: μια στο διαδίκτυο (και τις υπηρεσίες κοινωνικής δικτύωσης) και μια εκτός. Η νέα πρόταση περιλαμβάνει και το δικαίωμα στη λήθη για τους χρήστες του διαδικτύου.

Δικαίωμα στη λήθη (right to be forgotten στα αγγλικά) ονομάζεται το δικαίωμα των χρηστών του διαδικτύου στη διαγραφή των δεδομένων που έχουν προκύψει από δραστηριότητά τους που έχει γίνει στο παρελθόν και αποτελεί αίτημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης να εισαχθεί στην κοινοτική νομοθεσία στη διάρκεια του 2012. Δεδομένου ότι κατά τη διαδικτυακή τους δραστηριότητα οι πολίτες αποκαλύπτουν προσωπικά τους δεδομένα, η Ευρωπαϊκή Ένωση αναγνωρίζει τη θέληση των πολιτών να έχουν τη δυνατότητα να τα διαγράφουν και θα προχωρήσει σε αναθεώρηση της οδηγίας για την προστασία των δεδομένων (95/46/EΚ) που εξέδωσε το 1995. Η Ευρωπαϊκή Ένωση θα θεσπίσει ειδικούς ελεγκτικούς φορείς με δικαιοδοσία τη διερεύνηση δραστηριοτήτων εταιρειών κοινωνικής δικτύωσης με χρήστες από την Ευρωπαϊκή Ένωση.

Το άρθρο 17 στην “πρόταση για Οδηγία του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για την προστασία των φυσικών προσώπων έναντι της επεξεργασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και για την ελεύθερη κυκλοφορία των δεδομένων αυτών” προβλέπει το δικαίωμα του υποκειμένου των δεδομένων στη λήθη και τη διαγραφή. Επεξεργάζεται και διευκρινίζει περαιτέρω το δικαίωμα της διαγραφής που προβλέπεται στο άρθρο 12 (β) της οδηγίας 95/46/ΕΚ και παρέχει τις προϋποθέσεις του δικαιώματος στη λήθη, συμπεριλαμβανομένης της υποχρέωσης του υπεύθυνου της επεξεργασίας που έχει κάνει τα προσωπικά δεδομένα δημόσια να ενημερώνει τρίτους, κατόπιν αιτήσεως του υποκειμένου των δεδομένων για να σβήσει τυχόν συνδέσεις με αυτό, ή αντίγραφα ή αναπαραγωγές των εν λόγω προσωπικών δεδομένων. Ενσωματώνει επίσης το δικαίωμα του περιορισμού της επεξεργασίας σε ορισμένες περιπτώσεις, αποφεύγοντας τη διφορούμενη ορολογία "κλείδωμα".

Κάθε πρόσωπο πρέπει να έχει το δικαίωμα να έχει δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα που το αφορούν διορθωμένα και ένα “δικαίωμα στη λήθη” όπου η διατήρηση των δεδομένων αυτών δεν είναι σύμφωνη με τον παρόντα κανονισμό. Ειδικότερα, τα υποκείμενα των δεδομένων θα πρέπει να έχουν το δικαίωμα τα προσωπικά τους δεδομένα να διαγράφονται και δεν είναι πλέον υπό επεξεργασία, όπου τα δεδομένα δεν είναι πλέον απαραίτητα σε σχέση με τους σκοπούς για τους οποίους τα δεδομένα συλλέγονται ή τυγχάνουν άλλης επεξεργασίας, όπου τα υποκείμενα των δεδομένων έχουν αποσύρει τη συγκατάθεσή τους για επεξεργασία ή όπου έχουν αντιρρήσεις για την επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα που τους αφορούν ή όταν η επεξεργασία των προσωπικών τους δεδομένων με άλλο τρόπο δεν συμμορφώνεται με τον παρόντα κανονισμό.

Για να ενισχυθεί το “δικαίωμα στη λήθη” στο διαδικτυακό περιβάλλον, το δικαίωμα διαγραφής θα πρέπει επίσης να επεκταθεί σε τέτοιο τρόπο ώστε ένας ελεγκτής ο οποίος έχει κάνει δημόσια τα προσωπικά δεδομένα θα πρέπει να υποχρεούται να ενημερώνει τα τρίτα μέρη τα οποία επεξεργάζονται τα δεδομένα ότι το υποκείμενο των δεδομένων των αιτημάτων αιτείται να σβήσουν τις συνδέσεις σε αυτό ή αντίγραφα ή αναπαραγωγές των εν λόγω προσωπικών δεδομένων. Για να εξασφαλιστούν αυτές οι πληροφορίες, ο ελεγκτής πρέπει να λάβει όλα τα εύλογα μέτρα, συμπεριλαμβανομένων των τεχνικών μέτρων, σε σχέση με τα δεδομένα για τη δημοσίευση των οποίων ο ελεγκτής είναι υπεύθυνος. Σε σχέση με τη δημοσίευση των προσωπικών δεδομένων από ένα τρίτο μέρος, ο υπεύθυνος πρέπει να θεωρηθεί υπεύθυνος για τη δημοσίευση, εφόσον ο ελεγκτής έχει επιτρέψει τη δημοσίευση από το τρίτο μέρος.

Το δικαίωμα διαγραφής έχει ενισχυθεί σε ένα δικαίωμα στη λήθη για να επιτρέψει μια πιο αποτελεσματική εφαρμογή του εν λόγω δικαιώματος στο ψηφιακό περιβάλλον. Ο ελεγκτής θα πρέπει να υπέχει ευθύνη σε περιπτώσεις όπου έχει γίνει προσωπικά δεδομένα δημόσια ή έχει εγκρίνει τη δημοσίευση τμήματος των δεδομένων από ένα τρίτο μέρος. Ωστόσο, οι υποχρεώσεις περιορίζονται στο να παρθούν “όλα τα εύλογα μέτρα” για να ενημερώσει τους τρίτους που επεξεργάζονται τα δεδομένα που ένα υποκείμενο των δεδομένων απαιτεί να σβήσουν τις συνδέσεις ή αντίγραφο ή αναπαραγωγή των εν λόγω προσωπικών δεδομένων. Αυτά τα “εύλογα μέτρα” μπορεί να συνίσταται στην εφαρμογή των τεχνικών μέτρων.

Ως εκ τούτου, το άρθρο 17 περιέχει την υποχρέωση για προσπάθεια από τον ελεγκτή, η οποία είναι πιο ρεαλιστική από πρακτική άποψη από την υποχρέωση του αποτελέσματος. Αντικατοπτρίζει επίσης το άρθρο 13 που προβλέπει ότι ο ελεγκτής θα πρέπει να εξαιρείται από την υποχρέωση να ενημερώσει όλους τους αποδέκτες για κάθε διόρθωση ή διαγραφή, όταν αυτό “αποδεικνύεται αδύνατο ή προϋποθέτει δυσανάλογη προσπάθεια”.

Το δικαίωμα στη λήθη βέβαια δεν είναι ένα απόλυτο δικαίωμα. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου υπάρχει ένα νόμιμο και νομικά βάσιμο συμφέρον να διατηρούνται τα δεδομένα σε μια βάση δεδομένων. Τα αρχεία των εφημερίδων είναι ένα καλό παράδειγμα. Είναι σαφές ότι το δικαίωμα στη λήθη δεν μπορεί να συνιστά δικαίωμα της συνολικής διαγραφής της ιστορίας. Ούτε πρέπει το δικαίωμα στη λήθη να υπερισχύει της ελευθερίας της έκφρασης ή της ελευθερίας των μέσων ενημέρωσης.

Τα κοινωνικά δίκτυα αποτελούν ένα χρήσιμο εργαλείο για διατήρηση της επαφής με φίλους, συγγενείς και συναδέλφους, αλλά ενέχουν επίσης τον κίνδυνο ότι οι προσωπικές πληροφορίες, οι φωτογραφίες και τα σχόλια μπορεί να δημοσιοποιούνται ευρύτερα απ’ όσο φανταζόμαστε. Σε ορισμένες περιπτώσεις, αυτό μπορεί να έχει επιπτώσεις στην οικονομική κατάσταση, στη φήμη και στην ψυχολογική κατάσταση ενός ατόμου. Τα τρία τέταρτα των Ευρωπαίων θεωρούν ότι η γνωστοποίηση προσωπικών δεδομένων αποτελεί όλο και περισσότερο μέρος της σύγχρονης ζωής. Την ίδια στιγμή, το 72% των χρηστών του διαδικτύου ανησυχεί για το γεγονός ότι αποκαλύπτει υπερβολικά πολλά προσωπικά δεδομένα όταν χρησιμοποιεί το διαδίκτυο. Αισθάνεται ότι δεν έχει πλήρη έλεγχο των δεδομένων του.

Η Επιτροπή προτείνει ένα ενισχυμένο δικαίωμα στη λήθη, έτσι ώστε, όταν δεν επιθυμούμε πλέον την επεξεργασία των δεδομένων μας και εφόσον δεν συντρέχουν νόμιμοι λόγοι για τη διατήρησή τους από έναν οργανισμό, τα δεδομένα να διαγράφονται από το σύστημά του. Οι υπεύθυνοι επεξεργασίας δεδομένων είναι εκείνοι που πρέπει να αποδεικνύουν ότι χρειάζεται να διατηρήσουν τα δεδομένα αντί να πρέπει εμείς να αποδείξουμε ότι η συλλογή των δεδομένων μας δεν είναι αναγκαία. Οι πάροχοι πρέπει να λαμβάνουν υπόψη της αρχή της “προστασίας της ιδιωτικής ζωής εκ κατασκευής”, πράγμα που σημαίνει ότι οι προεπιλεγμένες ρυθμίσεις πρέπει να είναι εκείνες που προστατεύουν καλύτερα την ιδιωτική ζωή. Οι εταιρείες θα είναι υποχρεωμένες να μας ενημερώνουν με όσο το δυνατόν σαφέστερο, κατανοητό και διαφανή τρόπο για το πώς θα χρησιμοποιηθούν τα προσωπικά δεδομένα μας, έτσι ώστε να είμαστε σε θέση να αποφασίσουμε ποια δεδομένα θα γνωστοποιήσουμε.

Οι προτάσεις θα διευκολύνουν την πρόσβασή μας στα δεδομένα μας και θα μας δώσουν δικαίωμα φορητότητας δεδομένων, δηλαδή θα διευκολύνουν τη μεταφορά προσωπικών δεδομένων από έναν πάροχο υπηρεσιών σε άλλον. Θα διασφαλίζουν επίσης ότι, όταν οι χρήστες δίνουν τη συγκατάθεσή τους για χρήση των προσωπικών δεδομένων τους από εταιρείες, η σύμφωνη αυτή γνώμη θα δίδεται ρητά και με πλήρη επίγνωση των συνεπειών. Έτσι οι χρήστες θα αποκτήσουν τον έλεγχο των δεδομένων τους και παράλληλα θα ενισχυθεί η εμπιστοσύνη στο διαδικτυακό περιβάλλον.

Οι περισσότεροι επικριτές του “δικαιώματος στη λήθη” προέρχονται από τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής και αντικατοπτρίζουν πλήρως τη διαφορά αντιλήψεων που υπάρχει ανάμεσα σε Ευρωπαίους και Αμερικανούς.

Ο Jeffrey Rosen, καθηγητής Νομικής Επιστήμης στο πανεπιστήμιο George Washington, υποστηρίζει πως το “δικαίωμα στη λήθη” αποτελεί τη μεγαλύτερη απειλή για την ελευθερία του λόγου στο Διαδίκτυο κατά την επόμενη δεκαετία. Αν το δικαίωμα δεν οριστεί ακριβέστερα, θα μπορούσε να επισπεύσει μια δραματική σύγκρουση μεταξύ ευρωπαϊκών και αμερικανικών αντιλήψεων για την κατάλληλη ισορροπία μεταξύ ιδιωτικότητας και ελευθερίας του λόγου, οδηγώντας σε πολύ λιγότερο ανοικτό Διαδίκτυο. Το “δικαίωμα στη λήθη” θα μπορούσε να κάνει το Facebook και το Google, για παράδειγμα, υπόλογους για έως και δύο τοις εκατό του παγκόσμιου εισοδήματός τους, εφόσον αδυνατούν να άρουν φωτογραφίες που ανέβασε κάποιος για τον εαυτό του και μετάνιωσε αργότερα, ακόμη και αν οι φωτογραφίες έχουν ήδη διανεμηθεί ευρέως.

Σε μια ανάρτηση στο blog του τον περασμένο Μάρτιο, ο Peter Fleischer, επικεφαλής σύμβουλος απορρήτου της Google, επισημαίνει πως το “δικαίωμα στη λήθη”, όπως συζητήθηκε στην Ευρώπη, καλύπτει συχνά τρεις ξεχωριστές κατηγορίες, καθεμιά από τις οποίες προωθεί σταδιακά μεγαλύτερες απειλές για την ελευθερία του λόγου.

Η πρώτη κατηγορία είναι η λιγότερο αμφιλεγόμενη: “Αν μπορώ να αναρτήσω κάτι στο διαδίκτυο, δεν έχω το δικαίωμα να το διαγράψω και πάλι;”. Πρόκειται για περιπτώσεις κατά τις οποίες προσθέτω μια φωτογραφία στο Facebook και αργότερα σκέφτομαι καλύτερα και θέλω να τις αποσύρω. Αφού το Facebook και οι άλλες ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης επιτρέπουν ήδη να το κάνω αυτό, δημιουργώντας ένα νόμιμα εκτελεστό δικαίωμα είναι κυρίως συμβολικό και εντελώς αποδεκτό. Όπως προτείνεται, το ευρωπαϊκό “δικαίωμα στη λήθη” θα ασκήσει επίσης πίεση στο Facebook για να τηρήσει τις δικές του δηλωμένες πολιτικές προστασίας της ιδιωτικής ζωής, επιτρέποντας στους χρήστες να επιβεβαιώσουν ότι οι φωτογραφίες και άλλα δεδομένα έχουν διαγραφεί από τα αρχεία του, αφού έχουν αφαιρεθεί από τη δημόσια θέα.

Αλλά το δικαίωμα για διαγραφή δεδομένων γίνεται πολύ πιο αμφιλεγόμενο όταν πρόκειται για τη δεύτερη κατηγορία του Fleischer: “Αν αναρτήσω κάτι και κάποιος άλλος το αντιγράψει και το αναρτήσει πάλι στο δικό του χώρο, έχω το δικαίωμα να το διαγράψω;”. Φανταστείτε μια έφηβη που μετανιώνει για την ανάρτηση μιας εικόνας της με ένα μπουκάλι μπύρα στη σελίδα της και μετά τη διαγραφή του, αργότερα ανακαλύπτει ότι πολλές από τις φίλες της έχουν αντιγράψει και επαναδημοσιεύσει την εικόνα στις δικές τους σελίδες. Αν όμως τους ζητήσει να αποσύρουν τις εικόνες και οι φίλες της αρνηθούν ή δεν μπορούν να βρεθούν, πρέπει να αναγκαστεί στο Facebook να διαγράψει την εικόνα από τα άλμπουμ των φίλων της, χωρίς τη συναίνεση των κατόχων τους, και να βασιστεί αποκλειστικά στην ένσταση της έφηβης;

Τέλος, υπάρχει η τρίτη κατηγορία του Fleischer για τις αιτήσεις απόσυρσης: “Αν κάποιος άλλος δημοσιεύσει κάτι για μένα, έχω δικαίωμα να το διαγράψω;”. Αυτό, φυσικά, δημιουργεί τις πιο σοβαρές ανησυχίες για την ελεύθερη έκφραση. Το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ αποφάνθηκε ότι οι πολιτείες δεν μπορούν να περάσουν νόμους που περιορίζουν τα ΜΜΕ από τη διάδοση αληθινών αλλά ενοχλητικών πληροφοριών -όπως το όνομα του θύματος ενός βιασμού- εφ' όσον η πληροφορία αποκτηθεί νομίμως.

Ο Rolf Weber, καθηγητής Διεθνούς Επιχειρησιακού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης, επισημαίνει πως με τη μορφή που προτείνεται από την Ευρωπαϊκή Ένωση, το “δικαίωμα στη λήθη” δεν μπορεί να αποδώσει εύκολα μια ουσιαστική συμβολή στη βελτίωση της προστασίας των δεδομένων. Η έννοια είναι πιθανώς πάρα πολύ ασαφής για να είναι επιτυχής. Η ιστορία έχει δείξει ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα πρέπει να ενσωματωθούν στις στρατηγικές και οι στρατηγικές αυτές πρέπει να έχουν πράγματι χρησιμοποιηθεί. Κατά συνέπεια, μια σαφέστερη εικόνα του πραγματικού στόχου ενός νέου θεμελιώδους δικαιώματος είναι απαραίτητη. Η διακήρυξη του “δικαιώματος στη λήθη” ως έχει δεν αρκεί. Υπενθυμίζει το μύθο του κουτιού της Πανδώρας: ωθούμενη από τη φυσική περιέργειά της, η Πανδώρα άνοιξε το κουτί και όλα τα κακά που περιέχονταν σε αυτό δραπέτευσαν. Επιπλέον, μια υλοποίηση του “δικαιώματος στη λήθη” μπορεί να επιτευχθεί με πιο συγκεκριμένους κώδικες συμπεριφοράς, όπως o γαλλικός “Κώδικας Ορθής Πρακτικής για το δικαίωμα στη λήθη στα κοινωνικά δίκτυα και τις μηχανές αναζήτησης”, που περιλαμβάνει συγκεκριμένες δεσμεύσεις που θα μπορούσαν να γίνουν σημείο εκκίνησης για μια μελλοντική διεθνή συμφωνία ή μνημόνιο.

Το “δικαίωμα στη λήθη” πρέπει να συμπληρωθεί με τα νομικά μέσα για την καθοδήγηση ατόμων και φορέων για το πώς να εφαρμόσουν τις αρχές προστασίας των δεδομένων με βάση την αναγνώριση της αυτονομίας των δικαιούχων. Μαζί με τις κατευθυντήριες γραμμές, μηχανισμοί λογοδοσίας θα πρέπει να εισαχθούν και διαδικασίες ελέγχου θα πρέπει να καθοριστούν. Πιθανά μέσα θα ήταν σήματα ή σφραγίδες ιδιωτικότητας από ένα αυτο-ρυθμιστικό καθεστώς, το οποίο στη συνέχεια θα παρακολουθείται από τους υπεύθυνους επεξεργασίας δεδομένων που συστάθηκε σύμφωνα με τις διαδικασίες λογοδοσίας που εφαρμόζονται από την οργάνωση του προγράμματος. Επιστρέφοντας στην κατάσταση της Πανδώρας: Μέχρι τη στιγμή που κατάφερε να κλείσει το καπάκι, σχεδόν όλο το περιεχόμενο είχε διαφύγει. Μόνο ένα τελευταίο πράγμα βρισκόταν στο κάτω μέρος, και αυτό ήταν η ελπίδα.

Όλοι πλέον αναγνωρίζουν τη σημασία, τη χρησιμότητα και τη δημοφιλία του Διαδικτύου. Για το λόγο αυτό έχουν ξεκινήσει συντονισμένες προσπάθειες από την Ευρωπαϊκή Ένωση και τις ΗΠΑ για τη δημιουργία του κατάλληλου νομοθετικού πλαισίου της “ψηφιακής εποχής”. Απαραίτητο είναι ένα σύνολο κανόνων που ρυθμίζει ζητήματα πνευματικών δικαιωμάτων, προσωπικού απορρήτου και ελευθερίας του λόγου.

Η αρχή έγινε με το νομοσχέδιο SOPA (Stop Online Piracy Act) στις ΗΠΑ που τελικά απορρίφθηκε, ενώ ακολούθησαν η ACTA (Anti-Counterfeiting Trade Agreement) και το PIPA (Preventing Real Online Threats to Economic Creativity and Theft of Intellectual Property Act). Τα νομοσχέδια και οι συμφωνίες αυτές προβλέπουν κυρίως την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας. Δυστυχώς, όμως, εξετάζουν τα ζητήματα μονόπλευρα προς όφελος των εταιρειών και εις βάρος των απλών χρηστών του Διαδικτύου.

Το “δικαίωμα στη λήθη” είναι η μόνη σύγχρονη ουσιαστική πρόταση νομοθετικού περιεχομένου που προβλέπει την προστασία των προσωπικών δεδομένων των χρηστών του διαδικτύου και κυρίως των χρηστών των σελίδων κοινωνικής δικτύωσης. Αντικαθιστά μια αρκετά παλιά οδηγία της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η άμεση εφαρμογή του κρίνεται επιτακτική ανάγκη. Μέσω του “δικαιώματος στη λήθη” οι χρήστες θα αποκτήσουν τον έλεγχο των δεδομένων τους και παράλληλα θα ενισχυθεί η εμπιστοσύνη στο διαδικτυακό περιβάλλον. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό οι χρήστες να γνωρίζουν ανά πάσα στιγμή τι δημοσιεύεται για αυτούς και να έχουν δικαίωμα απόσυρσης του ανεπιθύμητου περιεχομένου, ώστε να αποφευχθούν δυσάρεστες συνέπειες από λανθασμένη (ή σκόπιμα αθέμιτη) χρήση που έχουν παρατηρηθεί κατά το παρελθόν.

Σαφώς, το “δικαίωμα στη λήθη” δεν αποτελεί πανάκεια για όλα τα ζητήματα απορρήτου και ιδιωτικότητας που παρουσιάζονται καθημερινά στο Διαδίκτυο. Οι ενστάσεις που έχουν εκφράσει πολλοί επικριτές του είναι βάσιμες και ιδιαίτερα κρίσιμες για την επιτυχία του εγχειρήματος. Χρειάζονται αρκετές προσθήκες και αλλαγές για να αποτελεί ολοκληρωμένο νομοθέτημα που θα συνεχίσει να παραμένει επίκαιρο και αξιόπιστο για τα επόμενα 10-20 χρόνια, αν αυτό μπορεί να καταστεί εφικτό με τις ραγδαίες εξελίξεις της τεχνολογίας.

Το σημαντικό είναι πως η αρχή για περισσότερη προστασία του ιδιωτικού απορρήτου έχει ήδη γίνει. Το “δικαίωμα στη λήθη” είναι απαραίτητο στην Ευρώπη και πρέπει να υιοθετηθεί σε ανάλογο βαθμό από τις ΗΠΑ και τα άλλα τεχνολογικά προηγμένα κράτη του κόσμου, ώστε να προστατευθούν οι απλοί χρήστες από άσκοπη ή αθέμιτη χρήση των προσωπικών τους δεδομένων. Το θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα για πρόσβαση στη γνώση και την ενημέρωση πρέπει να ενισχυθεί και στον τομέα του Διαδικτύου που αποτελεί τη βασική πηγή γνώσης και πληροφόρησης στον 21ο αιώνα.