Αναγνώριση της μη τυπικής εκπαίδευσης στον τομέα της νεολαίας: αναδρομή και σημασία

Η εκπαίδευση αναμφισβήτητα παίζει κυρίαρχο ρόλο στη διαμόρφωση του ατόμου, καθώς -εκτός από την επαγγελματική του πορεία- επηρεάζει την προσωπικότητα και το χαρακτήρα του. Σύμφωνα με τους ερευνητές, η εκπαίδευση χωρίζεται σε τρεις κατηγορίες: την τυπική, την άτυπη και τη μη τυπική. Η τυπική εκπαίδευση αναφέρεται στη μάθηση που προσφέρεται μέσα στο αναγνωρισμένο, οργανωμένο και ιεραρχημένο εκπαιδευτικό σύστημα, ενώ η άτυπη εκπαίδευση αναφέρεται στη μάθηση που αποκτά το άτομο μέσα από τις καθημερινές δραστηριότητες και τις επιδράσεις που δέχεται από το περιβάλλον του, όπως η οικογένεια ή η εργασία. Τα δυο αυτά είδη εκπαίδευσης αποτελούν τις κυρίαρχες μορφές απόκτησης δεξιοτήτων και προσόντων.

Τα τελευταία χρόνια, όμως, η τρίτη κατηγορία εκπαίδευσης, η μη τυπική, αποκτά όλο και μεγαλύτερο κοινό και περισσότερους θιασώτες. Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η μη τυπική μάθηση “αφορά τη μάθηση που πραγματοποιείται μέσω σχεδιασμένων δραστηριοτήτων, όπου υπάρχει κάποια μορφή στήριξης της μάθησης. Μπορεί να καλύπτει προγράμματα για τη μετάδοση σχετικών με την εργασία δεξιοτήτων, τον αλφαβητισμό των ενηλίκων και τη βασική εκπαίδευση για όσους εγκαταλείπουν πρόωρα το σχολείο”. Χαρακτηριστικά παραδείγματα μη τυπικής μάθησης είναι, μεταξύ άλλων, η ενδοεπιχειρησιακή κατάρτιση, καθώς και τα οργανωμένα εκπαιδευτικά προγράμματα που διοργανώνονται από μη κυβερνητικές οργανώσεις.

Η μη τυπική εκπαίδευση προσαρμόζεται στις ανάγκες της ομάδας-στόχου και επικεντρώνεται σε ξεκάθαρους προκαθορισμένους σκοπούς. Έτσι, προσδίδει στα άτομα ελεύθερο χώρο και χρήσιμα εφόδια για την προσωπική και επαγγελματική τους εξέλιξη, προωθεί την κινητικότητα και την προσαρμοστικότητα και ενισχύει την αυτοπεποίθηση. Ο Δανός ερευνητής Søren Kristensen υποστηρίζει ότι “Μπορούμε να ισχυριστούμε πως, κατά μια έννοια, η μη τυπική εκπαίδευση φτάνει στα μέρη που η τυπική εκπαίδευση δεν μπορεί να φτάσει”. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει πως η μια μορφή μάθησης αναιρεί την άλλη! Αντιθέτως, η μη τυπική εκπαίδευση είναι συμπληρωματική της τυπικής, είναι μεταξύ τους αλληλένδετες και αλληλοεπηρεάζονται.

Σύμφωνα με έρευνα της Eurostat (2007), οι λόγοι για τη συμμετοχή στη μη τυπική εκπαίδευση και κατάρτιση  στην Ελλάδα είναι οι παρακάτω:

• 76,7% απόκτηση γνώσεων/δεξιοτήτων σχετικά με ενδιαφέροντα ζητήματα
• 74,8% καλύτερη εργασιακή απόδοση ή βελτίωση των προοπτικών επαγγελματικής σταδιοδρομίας
• 52,4% απόκτηση γνώσεων/δεξιοτήτων που είναι χρήσιμα στην καθημερινή ζωή
• 48,6% απόκτηση προσόντων
• 25,5% αύξηση της πιθανότητας εύρεσης/αλλαγής εργασίας

Από την ίδια έρευνα προκύπτει πως οι πάροχοι μη τυπικής εκπαίδευσης στην Ελλάδα είναι σε ποσοστό 36% οι εργοδότες, ενώ ακολουθούν με ποσοστό 14,6% τα εκπαιδευτικά ιδρύματα.

Η μη τυπική μάθηση αποτελεί κεντρικό θέμα της πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης από τη “Λευκή Βίβλο: Μια νέα πνοή για την ευρωπαϊκή νεολαία” του 1995 για την εκπαίδευση και την κατάρτιση. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, αναγνωρίζοντας τη σημαντικότητα της μη τυπικής εκπαίδευσης για το τομέα της νεολαίας, θέσπισε το 2007 το πρόγραμμα “Νέα Γενιά σε Δράση” (2007-2013): ένα πρόγραμμα που συνέβαλε τα μέγιστα στην αύξηση της κινητικότητας των νέων, την προώθηση του διαπολιτισμικού διαλόγου και την απόκτηση χρήσιμων δεξιοτήτων. Η “Νέα Γενιά σε Δράση” αποτελεί συνέχεια του προγράμματος “Νεολαία” (2000-2006). Η απήχησή των προγραμμάτων αυτών ήταν τόσο μεγάλη, ώστε το Δεκέμβριο του 2006 δημιουργήθηκε το πιστοποιητικό Youthpass, ένα εργαλείο που αναγνωρίζει όσα αποκομίζουν οι νέοι από την ενεργό συμμετοχή τους στο πρόγραμμα. Το Youthpass παρόλο που δεν αποτελεί επίσημη πιστοποίηση ικανοτήτων, εντούτοις άνοιξε διάπλατα το δρόμο για την αναγνώριση της μη τυπικής εκπαίδευσης.

Η αναγνώριση της μη τυπικής μάθησης βασίζεται στην ιδέα πως η μάθηση δεν λαμβάνει χώρα μόνο μέσα στο εκπαιδευτικό σύστημα, αλλά μέσα σε διαφόρων ειδών καταστάσεις και περιβάλλοντα. Κάθε είδους γνώση θεωρείται πολύτιμη και έτσι θα πρέπει να καταγράφεται και να αναγνωρίζεται, ανεξάρτητα από τον τρόπο απόκτησής της. Τα οφέλη της αναγνώρισης για το άτομο μπορούν να είναι οικονομικά, μαθησιακά, κοινωνικά και προσωπικά. Αντίστοιχα οφέλη, σύμφωνα με μελέτη του ΟΟΣΑ, υπάρχουν επίσης για τους παρόχους της εκπαίδευσης/πιστοποίησης, τους εργοδότες, τα σωματεία και τους κοινωνικούς εταίρους και τέλος τις κυβερνήσεις.

Η συζήτηση για την αξία και την αναγνώριση της μη τυπικής μάθησης δεν άνοιξε πρόσφατα. Ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης διακήρυξε ήδη από το 1996 τη στρατηγική του για τη “διά βίου μάθηση για όλους”. Περιλαμβάνει 23 χώρες, μεταξύ των οποίων βρίσκεται και η Ελλάδα, από τις πέντε ηπείρους, οι οποίες θα πρέπει να διευκρινίσουν και να αναγνωρίσουν όλες τις μορφές μάθησης, συμπεριλαμβανομένης της τυπικής, της μη τυπικής και της άτυπης. Ανάλογες πολιτικές έχει αναπτύξει και η Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία δίνει ιδιαίτερο βάρος στην αναγνώριση και πιστοποίηση της μη τυπικής μάθησης που λαμβάνει τόπο στον εργασιακό χώρο.

Πιο συγκεκριμένα, η πρώτη αναφορά για την αναγνώριση της μη τυπικής μάθησης στον τομέα της νεολαίας έγινε τον Απρίλιο του 1998 από το Συμβούλιο της Ευρώπης στα πλαίσια της 5ης Διάσκεψης των Ευρωπαίων Υπουργών αρμόδιων για τη νεολαία στο Βουκουρέστι. Ακολούθησε μια πρόταση της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης του Συμβουλίου της Ευρώπης το 2000, η οποία συστήνει την αναγνώριση τη μη τυπική εκπαίδευσης ως de facto εταίρου στη διαδικασία της δια βίου μάθησης και στην πολιτική για τη νεολαία. Το Συμβούλιο της Ευρώπης εξέδωσε τον Απρίλιο του 2003 σύσταση της Επιτροπής Υπουργών για την προώθηση και την αναγνώριση της μη τυπικής εκπαίδευσης/μάθησης των νέων. Σε αυτήν καλεί, μεταξύ άλλων, τις κυβερνήσεις των κρατών μελών να εξασφαλίσουν την υψηλή ποιότητα της εκπαίδευσης, να λάβουν μέτρα στήριξης των μαθησιακών πρωτοβουλιών  και να δημιουργήσουν ένα ευρωπαϊκό χαρτοφυλάκιο καταγραφής των μαθησιακών αποτελεσμάτων. Στην τελική δήλωση της συνάντησης υπουργών νεολαίας τον Οκτώβριο του 2008 στο Κίεβο, τονίζεται ότι η πρόσβαση των νέων στην εκπαίδευση, την κατάρτιση και την αγορά εργασίας πρέπει να βελτιωθεί, ιδίως με την προώθηση και την αναγνώριση της μη τυπικής μάθησης. Τέλος, στο “Χάρτη του Συμβουλίου της Ευρώπης για την Παιδεία της Δημοκρατίας και την Εκπαίδευση στα Ανθρώπινα Δικαιώματα” που υιοθετήθηκε το 2010 τονίζεται πως “Τα κράτη μέλη θα πρέπει να ενισχύσουν το ρόλο των μη κυβερνητικών οργανώσεων και των οργανώσεων νεολαίας στην παιδεία της δημοκρατίας και την εκπαίδευση στα ανθρώπινα δικαιώματα, ιδίως στο πλαίσιο της μη τυπικής εκπαίδευσης”.

Κινούμενο στο ίδιο πλαίσιο, το Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης το Μάρτιο του 2005 έθεσε ως έναν από τους στόχους του “Ευρωπαϊκού Συμφώνου για τη Νεολαία” την ανάπτυξη στενότερης συνεργασίας μεταξύ των κρατών μελών για την αναγνώριση της μη τυπικής και της άτυπης μάθησης. Τον Ιούλιο του 2006 εξέδωσε ψήφισμα σχετικά με την αναγνώριση της αξίας της μη τυπικής και άτυπης μάθησης στον τομέα της νεολαίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Σε αυτό αναγνωρίζεται η αξία της μη τυπικής μάθησης και η συμβολή της στον τομέα της νεολαίας, ενώ καλεί τα κράτη-μέλη και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να υποστηρίξουν πρωτοβουλίες συνεργασίας μεταξύ της τυπικής και της μη τυπικής εκπαίδευσης και να ενθαρρύνουν την έρευνα σε αυτό το πεδίο. Η πιο πρόσφατη σύσταση έγινε το Δεκέμβριο του 2012 και καλεί τα κράτη μέλη να θεσπίσουν, το αργότερο ως το 2018, ρυθμίσεις για την επικύρωση της μη τυπικής και άτυπης μάθησης. Προς το παρόν, μόνο η Γαλλία, το Λουξεμβούργο, η Ολλανδία και η Φινλανδία έχουν θεσπίσει ολοκληρωμένα συστήματα για την επικύρωση της μη τυπικής και της άτυπης μάθησης.

Η πιο ουσιαστική και αξιόλογη προσπάθεια από την πλευρά της ελληνικής Πολιτείας για την αναγνώριση της μη τυπικής εκπαίδευσης είναι ο νόμος 3879/2010 που ορίζει τη δημιουργία συνεκτικού εθνικού πλαισίου αξιολόγησης και πιστοποίησης για όλες τις μορφές κατάρτισης και γενικής εκπαίδευσης ενηλίκων, καθώς και τη συγκρότηση ενιαίου εθνικού πλαισίου αναγνώρισης προσόντων και πιστοποίησης γνώσεων, δεξιοτήτων και ικανοτήτων.

Η αναγνώριση της μη τυπικής εκπαίδευσης, όμως, δεν είναι πανάκεια και πολλοί είναι αυτοί που εκφράζουν ενστάσεις και επιφυλάξεις για την αξία και τον τρόπο επικύρωσής της. Αρκετοί δε υποστηρίζουν πως η κοινωνική αναγνώριση είναι αρκετή και πως η τυπική πολιτική αναγνώριση δεν έχει να προσφέρει τίποτα το αξιόλογο. Τονίζουν πως ένα πιστοποιητικό εργασίας στον τομέα της νεολαίας δεν μπορεί να οδηγήσει σε πρόσληψη, ενώ οι “επαγγελματίες” του χώρου δεν το χρειάζονται για να συμπληρώσουν το βιογραφικό τους. Τα 120.000 πιστοποιητικά Youthpass που έχουν συμπληρωθεί δεν έχουν προσφέρει, παρά ελάχιστα, στην αναζήτηση εργασίας, ενώ η αυτοαξιολόγηση και η αυτογνωσία προσφέρουν περισσότερα στην εξέλιξη του ατόμου. Υπάρχει, όντως, ο κίνδυνος να γίνονται όλοι εθελοντές και youth workers, όχι για τη χαρά και το αίσθημα της προσφοράς, αλλά για τη συλλογή πιστοποιητικών εμπειρίας με αντίκρισμα έναν πιθανό διορισμό ή πρόσληψη. Αν αυτό συμβεί τότε ο τομέας της νεολαίας θα αλλοτριωθεί πλήρως...

Γνωρίζοντας την ανάγκη αναγνώρισης της μη τυπικής μάθησης, αλλά ταυτόχρονα και τους κινδύνους που ελλοχεύουν, το Ευρωπαϊκό Φόρουμ Νεολαίας στήριξε εξαρχής την εκστρατεία αναγνώρισης, αλλά έριξε το βάρος στην εξασφάλιση της ποιότητας της παρεχόμενης εκπαίδευσης από τους οργανισμούς. Δημιούργησε το “Non-Formal Education Quality Assurance Network”, ένα δίκτυο που στοχεύει στην αύξηση της ποιότητας της μη τυπικής εκπαίδευσης στην Ευρώπη και την αύξηση της αναγνώρισης αυτής της ποιότητας. Το δίκτυο λειτουργεί σε τρία σκέλη: την τεχνογνωσία, την ανάπτυξη ικανοτήτων και την πολιτική και υποστηρίζει τα μέλη του στο να διασφαλίσουν την ποιότητα της εκπαίδευσής τους και να αυξήσουν την κατανόησή τους από άλλους φορείς της κοινωνίας.

Σίγουρα, έχει πέσει πολύ νερό στο μύλο των συζητήσεων για την αναγνώριση της μη τυπικής εκπαίδευσης. Θα πρέπει, όμως, όλοι οι φορείς να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί στις μελλοντικές  κινήσεις και αποφάσεις τους και να διασφαλίζουν την υψηλή ποιότητα της παρεχόμενης μάθησης. Ο τομέας της νεολαίας προσφέρει ήδη πολλά στους νέους και την κοινωνία ανεξάρτητα από την πολιτική αναγνώρισή του και θα συνεχίσει απτόητος να το κάνει στο μέλλον.

Το παρόν άρθρο δημοσιεύτηκε στο 3ο τεύχος του περιοδικού νεολαίας YMagazine.